Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşmeye Ek İhtiyari Protokol

Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklara İlişkin Uluslararası Sözleşme (“ESKHUS”) 1966 yılında imzalanmış ve 1976 yılında yürürlüğe girmiş olmasına karşın, 2008 yılında Sözleşme’ye Ek İhtiyari Protokol’ün imzalanmasına kadar Sözleşme’de tanınan hakların ihlali iddiası ile başvuru yapılabilecek bir mekanizmadan yoksun bir şekilde varlığını sürdürmüştür. Devletlerin ESKHUS’den kaynaklanan yükümlülüklerini yerine getirip getirmediklerinin denetimi, 1985 yılına kadar BM’nin ana organlarından olan Ekonomik ve Sosyal Konsey (“ESK”) tarafından yürütülmüştür. 1985 yılında denetim sisteminde değişikliğe gidilerek ESK’ye yardımcı organ olarak ESKHK kurulmuştur. Bireysel başvurunun kabulüne kadar, devletlerin ESKHUS’den kaynaklanan yükümlülüklerine uyumları ESKHK’ye sunmuş oldukları raporlar ile izlenmiştir. Günümüzde devletlerin ESKHK’ye rapor sunma yükümlüğü devam etmekle birlikte, ESKHUS’ye ek olarak imzalanan İhtiyari Protokol’ün 2013 yılında yürürlüğe girmesi ile gıda hakkı dahil olmak üzere, Sözleşme’de tanınan diğer hakların ihlali iddiası ile bireylerin veya grupların Protokol’e taraf olan devlet aleyhine ESKHK’ye başvurma hakkı doğmuştur.

İlgili Protokol’ün yürürlüğe girmesi, BM düzeyinde insan haklarının korunmasına ilişkin en önemli gelişme olarak kabul edilmektedir. Bununla birlikte, İhtiyari Protokolün ulusal hukuk sistemlerinin sağladığı insan haklarını koruma mekanizmalarının yerine geçmek yerine, onları tamamlayan bir yol olduğunu belirtmek gerekir. Bu nedenle, gıda hakkı ihlalleri durumunda öncelikli olarak ulusal hukuk sisteminde başvuru yollarının tüketilmesi gerekmektedir. İhtiyari Protokol, ESKHK’nin bazı olağanüstü durumlarda, hak sahiplerinin telafisi mümkün olmayan bir zarara uğramamaları için geçici tedbirler almasına da imkân vermektedir.

ESKHK’nin bireysel başvuruları kabul edebilmesi için, ihlalden sorumlu olan devletin hem Sözleşme’ye hem de Ek Protokol’e taraf olması gerekmektedir.

Protokol, Komite’nin Sözleşme’de tanınan hakların ağır ve sistematik bir şekilde ihlal edildiğine dair güvenilir kaynaklardan edindiği bilgilere dayanarak soruşturma usulünü işletmesini mümkün kılmaktadır. Gıda hakkı ihlalleri bakımından düşündüğümüzde, özellikle devlet kaynaklı kıtlık veya gıdanın sivil halka karşı silah olarak kullanıldığı ağır ve sistematik gıda hakkı ihlallerine karşı bu yolun büyük önem taşıdığını söylemek mümkündür. Ayrıca, bu usulün işletilebilmesi için devletin, bu usule ilişkin olarak Komite’nin yetkisini tanımış olması gerekmektedir. Bununla birlikte, soruşturma ancak soruşturmanın yürütüleceği devletin Komite’nin yapacağı ziyarete rıza göstermesi ile mümkündür.

İhtiyari Protokol ile birlikte, Sözleşme’ye taraf olan bir devletin diğer bir devleti Komite önüne taşıması imkânı da tanınmıştır. Bu usulün kullanılabilmesi, ancak her iki devletin de Komite’nin devletlerarası şikayeti kabul edeceğine dair yetkisini tanıması durumunda mümkündür.

Her ne kadar, Komite’nin vermiş olduğu kararların icrası için herhangi bir mekanizma bulunmasa da ihlallerin Komite tarafından tespit edilmesi uluslararası toplumda konuya ilişkin bir bilinç oluşmasına katkı sağlayacağı gibi, devletler üzerinde uluslararası düzeyde bir baskı oluşmasında da rol oynayacaktır. Böylece, Komite’nin vermiş olduğu kararlar, devletlerin uluslararası insan hakları hukukundan kaynaklanan yükümlülüklerini yerine getirmek üzere ulusal hukuk düzenlerinde gereken adımları atmaları için itici bir güç oluşturacaktır.

Protokol, Birleşmiş Milletler Genel Kurulu’nun 10 Aralık 2008 tarih ve 63/117 sayılı kararıyla kabul edilmiş ve 24 Eylül 2009 tarihinde imzaya açılmıştır. 18. madde uyarınca, 5 Mayıs 2013 tarihinde yürürlüğe girmiştir.

Türkiye, İhtiyari Protokol’ü onaylamamıştır ve bu nedenle, Türkiye açısından Komite’ye bireysel ve devletlerarası başvurularda bulunmak ve soruşturma usulünü işletmek mümkün değildir.

Ek Protokol'ün Türkçe çevirisi Derneğimiz tarafından yapılmış olup aşağıdan erişim sağlanabilmektedir.